Çinvat Köprüsü, Verge Kures ve Dersim'de Ölümle İlgili Kimi İnançlar Üzerine Duzgı ile Mithra'yı birbirlerine yaklaştıran bir başka ortak motif de, bir Kureşan söylencesinde geçen ölüler dünyasıyla ilgili kuı ·tlardır. Bu kurtların Kureşan ile ilişkilindirilmesi dikkate değerdir; çünkü, bu inancın tarihsel kökleri Duzgı'nın (Düzgün) Mithra'nın bir devamı, Duzgı dağının ise Mithra kültünün merkezlerinden biri olduğuna ilişkin açık kanıtlardan birini oluştuııııaktadır. Zira, bu iki kurt Zerdüştilikte Çin vat köprüsünü bekleyen iki köpeğin transf orıııasyonundan başka birşey değildit16>. Bu kurtların bazı seyitlere eşlik edip onları koruduğuna inanılmaktadır. Aynca, Kureşan'ın belli bir zamana dek mezarlarının olmadığı ve bunun Veı·ge Kuı·es (Kureş'in kurtları) ile ilişkili olduğuna dair söylenceler de anlatılır. Bir anlatıma göre;
Bu tanrıya ait uygulamaların Dersim'deki ateşle ilgili ritüelleri etkilemiş olup olmadığı konusuııclaki tereddüdümü belirtmek isterim. Kimi kaynaklarda belirtildiği- •• ne göre, MO. 4. yy'da Kappadokia Pers egemenliğine girdiğinde, aıeş küllü tüm Kapadokya'ya ve bu arada Sivas'a da nüt"uz etmiştir (bkz. 'Sivas', YA. C. 9, İstanbul, 1 982-3, s. 692 1 ). 1·'61 Comercl bu kurll<ırııı bey;ız, b(ıyunların;ı bağlı şeritlerin ise kırmızı olduğunu be lirtirken, Çakmak ise kurıl;ırın kırmızı ve beyaz olduğunu yıızar (Comerd 1996: 35; Çııkm;ık 200 1: 55; Çakınak 2003: 23).
--------------------------------------------------------------------
''Şeyh Mahmude Heyranu'dan (Mahmud Hayrani) önce Kures'in hiç mezarları kazılmamış. Bir Kuresli öldügünde, ölüsü götürülüp bir kavak ağacının dibinde indirilirdi. Ardından Verge Kuresi (Kures'in Kurtları) çıkar gelir ve Kures'in ölüsünü alıp giderlerdi. Şu kutsal yeryüzünde Kures'in hiçbir mezarı yokmuş. Verge Kuresi (Kures'in Kurtları), böyle Kuresli ölüleri götürmesine zamanla Kuresli 'ler taraftar olmamaya başlamışlar. Bunlar da, kazmayla Kures'in gömütünü kazmanın özlemini çekmişler, mezarlarının olmasını istemişler. Kuresliler, sorunlarına bir çözüm bulmak için dönüp dolaşırlar, sorup soruştururlar. Kendilerine şu öneride bulunulur. 'Bir Loliç kadınla evlenin, ondan sonra ölüleriniz yerinde kalır, Verge Kuresi (Kures'in Kurtlan) ölülerinizi götüııııezler!' Yani, halktan bir kadın olsun. Şeyh Mahmude Heyranu, Loliç bir kadınla evlenir. O, öldüğünde ölüsünü götürüp kavak ağacının dibine indirirler. Verge Kuresi (Kures'in Kurtları) gelip bunun ölüsünü koklar ve bırakır giderler. Yani, ölüyü birlikte götüııııüyorlar. Ondan sonra başlayarak Kures'in mezarı kazılmış. Verge Kuresi (Kures'in Kurtları) bundan sonra ölüleri hiç götüııııüyorlar." (bkz. Comerd 1 996: 36-7) ''''
Burada ölülerin defnedilmeyip kurtlar tarafından götürüldüğü
inancı Zerdüştilerde, özellikle Magiler arasında ölülerini defnetmeme
geleneğini hatırlatmaktadır. Gerek Herodot, gerekse Strabo Magilerin
ölülerini köpeklere ya da kuşlara terkettiklerini yazmışlardır. Moulton 'un dikkat çektiği üzere, her iki yazar da Magiler ile Persler arasındaki radikal ayrımı gözetmişlerdir; çünkü, Herodot ve Strabo Perslerin ölülerini mumyaladıktan sonra gömdüklerini aktarmışlardır.
Sözgelimi, Herodot'un yazdıklarından anlaşıldığı kadarıyla ölen
Ahameniş kralları gömülmekteydi (Moulton 1913: 202-3 )<
Jsı. Cesedin gerek mumyalanması gerekse köpeklere ve kuşlarıı teı·k edilmesi geleneği, belirtildiğine göre Sasani dönemine kıadar bir arada sürdürülmüştür. Fakat, İran' da Mani dininin Zerdüştiliği değiştirmeye bıışladığı yeni dönemde şiddetli tedbirler alındı. Bu tedbirlerden·biri ölülerin gömülmesinin yasaklanmasıydı. Bu yasak o kadar sıkı bir • • şekilde uygulanıyordu ki, ölüsünü gömmeye kalkan Sasani ordusunu11 komutanı Seoses (Si)·a11•uş) ölüme mahkum edilınişti. Böylece Zerdüştilikte ölünün kesin olarak açıkta bırakılması sürecine girilmişti. Öyle ki, 5. yy'da Sasani hanedanı Kawad başarısız olsa da, İberya 'nin Hıristiyan yöneticisi Gurgenes 'ten ölülerini gömmek yerine, onları köpeklere ve kuşlara terketmeleri şeklindeki geleneklerini benimsemeye zorlamıştı. Bu geleneğe bağlı Sasanilerin cenazeyle ilgili uygulamaları (juneı·aı·y aı·t) hakkında pek az bilgiye sahibiz; çünkü, sıklıkla yüksek yerlere -bugün Parsilerce 'sessizlik kuleleri' denilen yerler- bırakılan cesetlerden yalnızca geriye kalabilen kemikler elbiseye sarılarak, ya dağ yamaçlarındaki mağaralara ya da özel ölüm odalarına (astodan) konuluyordu. Bunlardan birine ait pişirilmiş tuğla parçalarına Türkistan' da rastlanmıştır ki, Sasani döneminin sonlarıyla tarihlenmektedir (Gray 191 1: 505; De Jong 1 997: 442-3; Bilgin 1996: 93; Ghirshman 1954: 332)
--------------------------------------------------------------------------------------
1
371 Loliı·, Kırmançca'da Lolanlı demektir . •
1 381 Magilerin açıkta bırakılan ölüleri köpek ya da kuşlar tarafından saldırıya uğrayıp parçalandıkltın sonra gömdükleri belirtilmektedir (bkz. Howey 1 972: 253;
---------------------------------------------------------------------
-----------------------
Huart 1972: 84). Agaıhias ise, Perslerin ölülerini defnettikleri bir mekana ya da cesetleri11 küllerinin koı1ulduğu herhangi bir kaba sahip olmadıklarıı11 belirtir (Gray
1 9 11: 505).
1""1 Hultgard'ın belirttiğine giire, 'Zerdüştilik, eski İr;ııı cliniııin diğer biçin1lerin-
••
clı: <llLltığu gibi kuts;ıl111 ;111ik<ı11ik k;ıvr;ınıl;tşlırn1asıyla kar;ıktı:rize cclilıı1iştir.' Or11cğiıı Hı:rııLl<ıt, Persleri11 l1eykcl, tap111;ık y;ı da suııak yapm;t adeıi11i11 ıılnı;ıdığıııı kaydetmiştir. Bunun yeriııe cl;ığ zirveleriııe ıırnı;ııııp orada tanrıya kurban suı1makı;ıyclıl;ır. Zerclüştil iği11 bu ııiıcliği Art;ıxerxes il (4!14- 359) döııenıiylc birlikte dcğişnıeye b;ışl;ınııştır. An;ılıiı;ı 'ııın heykelleriııin yaııı sır;ı ;ıteş t;ıpııı;ıkl;ırı ela bu clcineme
elek giılcr. Fak;ıl, Ecldy'ııiıı clikk;ıt çektiği üzere, An;ılıita'ııııı kült inıgcleri ilk ol;ır;ık
•
-------------------------------
Dersim 'de ise bir uygulama olarak değil de, bir söylence olarak varlığını koruyan bu Zerdüşti geleneğindeki köpeklerin yerini Kureşan söylencesindeki kurtlar almıştır. Seyitlerin Muhammedi kökleri olduğuna atıf. ta bulunmakla 'sembolik' de olsa İslam dünyasıyla kimi köprüler kurıııuş oldukları bilinmektedir. Dolayısıyla söz konusu dönüşümde Müslümanlar arasında köpeği pis ve uğursuz sayan inançların aracılık etmiş olabileceği akla gelebilir140ı . Yörede bu ihtimali tümüyle dışlamayan, ancak onu bir ölçüde zayıflatan hiç değilse bildiğim kadarıyla bir örneğe rastlanmıştır'411 • Fakat, bunun da ötesinde bir seyidin köpeklere sahip olmasından ziyade -ki hemen her evin bir köpeğinin olduğu yerde- gizemli ve ürpertici hayvanlar olan kurtlarla bir biçimde ilişkilendirilmesi, son tahlilde efsanevi bir kim- • liğe sahip olsa da seyidin karizması bakımından daha önemli olmalıdır. Böyle bir dönüşümün dinsel alanda hesaplanabilir kimi yararları olmuştur. Baraklıların kurdu Hz. Ali 'nin köpeği sayması ile İskandinav mitolojisinde Geri ve Freki adlı kurtların tanrı Odin 'in köpekleri olarak adlandırılması, aslında bu. dönüşümün ne denli kolay
----------------------------------------------------------
Susa, Babil, Hemedan (Ekbaıana), Şam ve Sardeis'te yapılmıştır; yani, bu listeye Ahamenişlerin asil meskenleri olan Pasargadai ve Persepolis dahil değildir. Ayrıca, Pers dinsel mimarisinin alışılageldik biçimi basil ateş tapınaklarıydı ki, onlar da kült imgesinden mahrumdu. Boyce da erken Zerdüştiliğin kutsal yapılara ya da sabit sunaklara ihtiyaç duymadığını, dolayısıyla arkeologlara herhangi bir iz kalmadığ1111 yazmaktadır. Belirtildiğine göre 4. yy'dan önce aıeş tapınakları bile yoklu (Hultgil.rcl 1 979: 1 1 2-3; Eddy 1 961: 38; Boyce 1 984: 46; ayrıca bkz. Gı1oli 1 987: 477). Dol;ıyısıyla mezarl ıkların olm;ıyışı anikonizmle il işkilendirilebil ir. ı.ıcıı Köpeğin Müslümanlar arasındaki negat\f beıimlen1eleri hakkıı1da bkı .. Joel, ıy; Vire, ıy. Küçük Asya yarımadasının kurt rahipleri (ıı•rı/f�ııı·ie.rı.r) için bkz. Ran1- say, 1 928. 1411 Dcrsin1'de Nazımiye ile Mazgirt ar;ısıı1da büyük bir kayanı11 üzerincle insan başı ve sırtı ile köpek izine benzeyen izler vardır. Yöre h;ılkı bu izlerin Hz. Ali ve •• köpeğine ;ıiı olduğunu söylerler (bkz. Ozdal-Erdenı 1 938: 52).
----------------------------------------------------
ol(iuğunu göstermektedir (ÇoruhlLt 1 995: l 09; Lurker 1987: 396). Eski Türk topluluklarında kurdun sal1ip oldtığu özel önemi, Moğollarda ve Çinlilerde köpeğin haiz olması da dikkat çekicidir. Kurt ve köpeğin mitolojide birbirlerinin yerine kolayca ikame edilebilirliği bir yana, burada bir transfoııı1asyon olmasaydı, söz konusu köpeklerin neden birer çoban olarak Munzur ve Duzgı ile değil de, bir biçimde seyit Kureş ile ilişkilendirildiği sorulabilirdi. İnancın köklerine gelince; bu Zerdüşt ile başlayan bir inanç olmamakla birlikte -ki kökeni Russell 'in belirttiğine göre ' İndoİranlılar' dönemine dek gider-, Zerdüştilikte ölen herkesin öte dünyaya gitmek için üzerinden geçmek zorunda olduğu Çinvat köprüsünü bekleyen köpeklerle ilgilidir (bu inanç hakkında bkz. Russell 1987: 344). Benzer bir biçimde Zerdüştilerin ölüm merasimlerinde köpeklerin önemli bir yeri vardı. Kahverengi dört gözlü bir köpek ya da sarı kulaklı beyaz bir köpek ceseqe üç kez bakar ve yine üç kez ona yolu geçmesi için yardım ederdi142'. Vendidad'da sarı kulaklı beyaz köpeğin cinlere karşı özel bir gücü olduğu yazılıdır. Eski Parsi inançlarına göre, ölen kimsenin ruhu köprüden geçerken, tanrılarla cinler ruhu kazanmak için kavgaya tutuşurlar. Eğer ruh iyi bir kimsenin ruhu ise, köpekler oni.ın için kavga eder, onu korurlar; ancak, ruh kötü birinin ruhu ise, onun cehenneme düşmesini seyrederler. Vendidad'da köpek öldüııııenin yasak oluşu buna dayandırılır;
----------------------------------------------------
1421 'Dörı gözlü' (l·atlıı·ııl·aslınıa) köpeğin aslında iki gözünün üzerinde göz benzeri iki nokta olduğu. bu nedenle dört giizlü olarak bil indiği belirtilmektedir (Sö
(lerblom 191 1: 503; Kreijeııbroek 1 982: 1 33; Howey 1972: 27 1 ). Bloomı·ield'in
olası gördüğü yoruml<tr(ian birine göre, dört gözlülük keskin bakışlılık anlamında
olmalıdır. Nitekim, Rigveda'da ateş taıırısı Agni "dört gözl ü' olarak nitelenirken,
Bloomt'ilcd'e giire bu y:ılnızca keskiıı bak ışlıl ığı il"ade edebilir (Bloonıt'ield 1910:
317-8). Howey köpeğin s;ırı ve beyaz reııktc oluşunu ise, olasılıkla güneş ışınlarıyla ilişkisiııdeıı kayııaklandığıııı öııe sürerek astrolojiye göndermede bulunur.
-------------------------------------------------------
çünkü oıılt\r, kendilerini öl(iüreııleı·iıı ruhltıı·ııııı Çiııvııt köprüsüııü geçerlerken yardım etmez, korumazlardı. Yima yeryüzündeki ilk kral ve ilk ölümlü olduğundan, köprüyü bekleyeıı bu dört gözlü iki köpeğe Yima 'nın (Cen1) sahip olduğu belirtilir. Köpeğin kutsallığı yalnızca ölüler dünyasındaki ı·olünden değil, aynı zamanda Ahura Mazda tarafından yaratılmış olınasındandı. Bu nedenle onlar aslında tanrı Ahura Mazda'ya aittiler (bkz. Thomas 1908: 5 1 2; Leach 1 961: 1 38; Boyce 1 984: 12-3; Sax 2001: 86; Söderblom 1911: 503)<�)1 • Maria Leach öte dünyaya geçişin koruyucu köpeğinin eski bir inanç olduğunu ve Hint, Pers, Elen, Roma, İzlanda, Kelt, Finno-Ugrik, Mordvin, Eskimo ve Kuzey Amerika yerli mitolojilerinde ve daha pek çok yerde görüldüğünü belirtir. Köpek ulumasının ölüm kehaneti anlamına gelmesi de aynı ölçüde yaygıııdır. Sözgelimi, eski Britanya inançlarında buna rastlanmaktadır (bkz. Whitlock 1 979: 70). Kısacası, köpek genel olarak ölümle ve ölüler dünyasıyla ilgili bir hayvan olarak düşünülmüştür. Onlar 'öte dünya'ya giden yolu •• beklemektedirler. üte dünyaya geçiş yeri kimi kültürlerde bir köprü olarak tasavvur edilmiştir. Köprü ise, mitolojide samanyolunu ya da gökkuşağını simgelemektedir. Zerdüştilerin Çinvat köprüsü de böyle bir yoruma konu olmuştur (Jobes 1962: il, 248; Dhalla 2003) . • Ikonografilerde Romalıların Mithras 'ı ile görülen ve ona yardım eden köpeğin de astrolojik kökenli oluşu, konu üzerinde durmayı •• zorunlu kılıyor. Oyle ki, Elen mitolojisinde Canis Majoı· (Büyük Köpek) ile Cani,ç Miııoı· (Küçük Köpek) yıldız kümeleri Orion 'un
-------------------------------
1431 Tat·azzol i, Vendidad'da Çiı1vat köprüsünü bekleyen iki köpekten söz edildi- / ği halde, Bundahişn'de yal11ızca bir köpeğin geçtiğini belirtmektedir (Tafazzoli 1 992: 595). Çit"t köpek ;ısl111(la pekçok mitolojide cel1ennem bekçileri olarak görülür. Seyit Kures'in çift kurdundan stiz edil iyor ı1ln1:1sı, Vc11di,J;1,ı'daki çiı·ı köpeği haıırl:ııır. Köpek Zertlüştilikıe Sr:ıoşa' nı11 dıı y;ırdımcısı olarıık geçı11cktedir (bkz. Kreijeı1broek 1 982: 1 02, 1 1 9).
----------------------------
iki köpeği olarak biliı1n1ekteydi . Ayrıca , kimi Amerikalı yeı·li toplulukl<ırda Canis Major 'un en parlak yıldızı olan köpek yıldızının (Siı·iıı.�) görünüp kayboluşu, kurdun ruhlar aleminden gelip gittiğinin bir işareti sayılırdı ki, ruhlar alemi ise samanyolunun beyaz ışıltılı yoluyla bir tutulur ve buna Kurt yolu da denirdi. Fries- • land'da samanyolu ruhların yolu sanılan Inekyolu 'ydu (Kaupat). Ojibwalılar ise, ölenlerin üzerinden geçeceği bu köprüyü Baykuş köprüsü olarak adlandırmışlardı (Knight 1 909: 853; Dunnigan 1987 : 145). Rus köylüleri göksel köprü samanyolunu ruhların ebedi istirahatgahı olarak görmekteydiler. Benzer bir inanca Litvanya'da rastlan- •• maktadır. Litvanya'da samanyolu Kuş yolu olarak bilinirdi. Olenlerin rul1ları ebedi istirahatgfilılarına buradan gitmekteydiler (DixonKennedy 1998: 1 9 1). İskandinavlarda da Gjallar köprüsü öte dünyaya geçisin yeridir ve benzer biçimde tanrıların gözcüsü Heimdall korkunç köpeğiyle Himinsbjorg dağının üzerinde beklemektedir. Heimdall da Mithra gibi bir kuştan daha az uykuya gereksinim duyardı (Knight 1 909: 853). Bu benzerlik önemli ölçüde astrolojiye ve kozmik simgeciliğe • dayanmaktadır. Dersim ' de Verge Kures' in ölülerle ilişkilendirilmesinin temelinde bu inançlar yatar. Fakat, bu özel olarak bir kültüre bağlanacaksa, bunun Zerdüştilik olacağı açıktır. Çünkü, Duzgı dağı Mithra kültüniin mekanlarından biri olarak aslında Zerdüştiliğin kutsal dağı sayılan Hara'nın bir temsiliydi ve Mithra da inanışa göre Hara'daki ( Hlı/'(t B('ı·ezlıiti) meskeninden aşağıdaki ölüler dünyasına giden Çinvııt köprüsünü gözetlemekteydi. O aynı zaınanda yardııncıları Sı·aoşa ve R<ış11u ile birlikte y<ırgılam<ı işiı1i de üstlenmişti. Belirtildiği11e göre, Mithra 'nın yardımcılaı·ı Sraoşa ve Raşnu ile birlikte köpı·üde ölüleriıı ruhlarını yargıladığı ina11cı Zerdüştiliğe sonradan ekle111niştir (Gershevitscl1 1959: 205, dn. 501; Zael1ner 1961: 56)'��'. Kısacası, Kureşan söylencesindeki kurtların ölüleri alıp gitmesi inancının kökleri burada gizlidir. Tekrar vurgularsam, Duzgı (Düzgün) dağı Zerdüştilerdeki kutsal Hara 'nın bir temsili olmalıdır. Çinvat köprüsünün bir ucunun bu dağin üzerinde olması ve Mithra'nın da bir yargıç olarak ölenlerin ruhlarını yargılaması, bize Duzgı'nın babası varsayılan mitolojik seyidin (Kureş) seleflerinin (Kureşan) neden bu kurtlarla ilişkilendirildiğini açıklamaktadır. Kaldı ki, Çinvat köprüsünün hemen aşağısında bir nevi cehennem demek olan Duzakh bulunurdu ki, yörede Tuzık ya da Tujik olarak adlandırılan dağın başlangıçta bu adla biliniyor olup olmadığı üzerinde önemle durmak gerekir. Zerdüşti Eı·ıııenilerde Dıokhk olarak bilinen bu yer, ' kötü ruhların ve ölülerin yeriydi ve Sandaı·amet olarak da adlandırılırdı (Ananikian l 908: 800)145,,
-----------------------------------
< ��ı Zaehner rul1ları yargılayan paı· e;ı.·l·e//eııL'e yargıcın Raşnu olduğunu, tanrı Mithra ile Sraoşa'nın ise ona yardım ettiğini belirtir. Bir başka geleneğe göre ise, yargıçlar Raşn, Aşıad ve Zamyazd'dır. M ithra ise, Pehlevi metinlerinde yardımcıları olan Sraoşa ve Raşnu ile birlikte Çinvat köprüsünden geçen ruhların yargıcı olarak görülürken, Gathalarda buna rastlanmamaktadır (Zaehner 1961: 56; Ta fazzoli 1 992: 5959; El iade 1 978: 330- 1 ). 14 5 1 Duzgı (Duzgun) adının Tuzık{fujik sözcüğünün metamorfozu olduğunu göstermeye çalışmıştım. Sözcüğün Alevi Kürt aşiretlerinin Duzakh'ı kendi dillerine uyumlaştırma çabalarının bir sonucu olarak ortaya çıkmış olabileceğini yadsımamak gerekir. Nitekim, Dersim'de kimi yeradları böyle bir dönüşüme konu olmuştur. Sıpikor dağları ad1111 Eııııenilerin Surb Grigoru'ntlan alırken, Sıpil us'un ise belki de Eı ıııenilerin Surb Loysu 'nun bir dönüşümü olduğu düşünülmüştür (Adontz 1970: 40). Garo Sasuni Dersim Kürtlerine Dıı:iki (Duzikyan) adının verildiğini belirtirken, " bu sözcüğün h:ıydut anlam111a geldiğini belirtir. ünceleri Sasuni'nin Kürtçe 'deki dı: (hırsız) sözcüğünüıı etkisiyle böyle bir anlamlandırm<ıyı tercih etliğini düşünüyortlum. Fakat, k<ıyn<ıklarda Ermenice dıı: (barbar) ve d:ak (b;ırbarca) sözcüklerinin varlığı ilk elde11 akla gelen bu düşünceyi gözden geçirmeyi zorunlu kıl ıyor (bkz. Hübschm;111n 1 962: 1 42). Türkçe 'deki tuzak sözcüğü de /Jıı:ıık/ı 'la ilgili olm;ıl ıdır. Tuzağa düşmek tleyinıi buna göııderme y<ıpar. Bu bağlamcl;ı, tanrı Miıhra'nın bir clev;ımı olduğu ııetleşeıı Duzgı 'nın, neden bu adla (Dıı:.�ıJ aıııldığı dikkate alııınıalıdır.
---------------------------------
Peki. Ktıreş<ın 'ııı ölüleı·iııi ı.ıl
ıp gittiğiııe i
ıı<ıııı lı.ııı kuı
·t
l <tı· lı;ıkkıııd<:ıki söyleııceııiıı doğrud;ın eski Erıııeııi iııııı1çlı.ırınııı bir kı.ılıntısı ol
ctuğu söylenebilir ıııi? Bu lıiç değilse kiıııi <ıçılardan kuşkulu gibidir.
Ana11ikian Avesta' da köpeğe duyulan ekstrem hürıııeti11 Ermeııiler
arasınd<t buluı1madığını, Ermenice köpek anlamı11<1 gelen şıııı sözcügüııün de aynı zamanda 'zina yapıın (erkek)' ( aclıılteı·eı·) içiıı kulla111ldığını belirtmektedir. N. W. Thomas ise, kurtltıı·ın Erıııe11istan 'da
yılanlardaıı da kötü (eı•il) kabul edildiğini yazmaktadır ki, bu da
kaynağını Zerdüşti inançlardan almaktadır. Zira kurtlar, Zerdüştiler
ar<:ısında öldürülmesi gereken kötü hayvanlardan sayılırdı (Ananikian l 908: 800, dn; Thomas l 908: 532).
Eıı11eni mitolo_jisinde Masis dağındaki bir mağarada hala zincirlere vuı·ulmuş efsanevi kral Artavazd 'dan söz edilir. İki köpek zincirleri kemirerek 011u serbest bırakmaya çalışırlar ki, serbest kalırsa bu
dünyanın sonu demektir (Aksoy l 998a: 62). Anlaşıldığı kadarıyla
bu söylencede de köpeklerin rolü olumsuzdur. Bunlara itibar edilecek olursa, söz konusu inancın Ermenilerle heı·hangi bir bağı olmadığı savunulabilir. Fakat, burada bir sorun var. O da Mithra (Mehr)
kültüne bağlı eski Zerdüşti Ermeniler arasında köpek ya da kurt figi.irlerinin gerçekten de negatif bir değer taşıyıp taşımadıkları ve nasıl bir rol üstlendikleridir'�hı. Yine Zerdüştilerde olduğu gibi ölen insanın ruhuna kılavuzluk yapan köpeklerin mevcut olup olmadığı ve
--------------------
Bu, mul1ıemelen yöreye so11rada11 katıl;ınların yeni bir yorumuna işarettir. Aksi haltle, ay111 ( Mil1r/Mehr) ya da benzer bir isimle karşılaşınan1ız gerekirtti. Ayrıca, Ernıeııice"dc kiiprü a11lan1111a gelen siiı.cüğü11 ganıar ıll uşu. Keı11ere Duzg111i'ı1in muhıen1clc11 Ermenilcriıı bir nevi g;ımar Duzokl1u'nuı1 Kırn1aı1çca'y;1 uyarl�ı11mış biçinıi olup olm;ıtlığını düşüııtlürtür. Uğur Üngiir'ün baı1;1 ilctıiği11e göre, Batı Ders iın · tlc K ırn1a 11çca kıı11u ş;111tarı11 g ol;ır;ık ıel;ıl"l'uz eıı i k le ri l1;1rf, Doğu ' tl<ı yeri 11 i k' ye bır;ıkı11;1kt;ıdır. Dol;ıyısıyla bu ıll<ısılığı yatlsımamak gerekir. '� 6 ' Duııııigaı1, · ir;ııı ' ve İskitya 'tl;ı kıırı t;ııırıl;ıra t<ıpıltlığıııı yaznı;ıktatlır (Du11- 11ig;111 1987;1: 43 l J. Ayrıca, Zertlüşt'üıı \'e Al1;1111e11iş kr;ılı Kur;ı�' ııı tlişi bir kurt/köpek ı;ır;ıfı ııLl;ııı bli)'litülıııliş ııltlukl;ırı şckliııLleki siiyl eııccleri uııııtnı;ım;ık gerek.
-----------------------
benzer ı·oller iistlenip iistle11medikleri de sorunun bir paı·ç�1sıdır. Bu bağlamda yukarıdakileı·in aksine, kimi kaynaklarda Erıneni mitolojisinde biri yaşam, diğeri ise ölüm köpeği olan iki köpekten söz edilmektedir ki, bunlardan Spitak beyaz, ölüm köpeği olan Sia�· i.ve siyahtır'�11. Aslında Ermenilerin Spitak ve Siaw'i, Hintlilerde Yama'nın iki köpeği olan Sabala ile Syarna'yı hatırlatmaktadır. Sabala günü, Syama ise geceyi temsil eder ki, zaten syartıa da siyah demektir (Bloomfield .1 9 10: 3 17-8); Russell eski Ermenistan ve Kafkasya'da inkar yeminlerinin.köpeğe bağlandığını belirtmektedir; çünkü köpek, 'öte dünya'nın güçlerini temsil eder ve eğer yemin edenin ruhu yalan söylemişse, onu alıp gider. Daha da önemlisi, Bizanslılar ile Ermeni papazların Ermenileri Sarkis adlı bir rahibin yol arkadaşı ve habercisi olan bir köpeğe taptıkları için azarlamış olmalarıdır. Yine modem bir Ermeni söylencesinde -ki Vahagn'ın doğuş öyküsünde de geçer- ateş saçlı bir adama iki köpek eşlik etmektedir (Russell 1 987: 344-5)l411> , Dolayısıyla ilk bakışta oluşan bu kuşkuyu zayıflatan bulgulara da rastlandığından, soruna şimdilik açık bir yanıt vermekten kaçınmayı tercih ediyorum. Burada yalnızca bu olası sorunun varlığına dikkat çekmekle yetineceğim. Kureşan söylencesindeki kurt motifinin tarihsel kökeninin Zerdüştiliğe dayanıyor olması, yani bu dindeki öte dünyaya yolculuğun yeri olan Çin vat köprüsünün bekçileri olan köpeklerin Kureş 'in
------------------
1 47Bkz.
1947: il, 801; Vahman 1985).
İp bılğlaına ya da iple bağlamanın gerek büyüde, gerekse dinde
önemli bir yeri vardır. Dumezil'in çok kapsamlı olarak, Eliade'nin
ise bir karşılaştırma bağlamında ele aldığı konu Dersim özelinde
şimdiye dek irdelenmediğinden daha da caziptir. Bu yaygın geleneğin Dersim' deki izdüşümüne ilişkin yazılı kaynaklarda kapsamlı
bilgi verenine rastlamadığım ve ayrıca kollektif hafızaya başvuııııanın olanaklarından da önemli ölçüde yoksun olduğumdan, Dersim' deki bu uygulamanın yalnızca tarihsel boyutuna dikkat çekmek
istedim. Ancak bir şeyi eklemek gerekir ki, o da ip bağlamanın diğer bazı yerlerde olduğu gibi Dersim'de de yalnızca ölülerle ilgili
olmadığıdır.
İp bağlama gelecekte olabilecek olumsuzlukları önlemenin yanı sıra, geçmiş ve geleceği okuma ya da bazı olayların gerçekleşmesini sağlama amaçlı da yapılmaktadır. Belirtildiğine göre
bu 20-30 cm boyunda kıırı1ızı ve beyaz iplerle yapılmaktadır (Comerd l 996: 42, dn. 9)15
İrani' kökleri olan bir başka Dersim inancı ise, güneş batarken
yapılan dualardır. Bu dualar sabah güneşi için yapılan ve günlük yaşamla ilgili duaların aksine, daha çok ölümle ve ölülerle ilgili dualardır. Güneş batarken dağların doruklarında kalan günün son ışınlarına
Kırmançca tija meı-du, yani ölü güneşi ya da ölülerin güneşi denir.
İnanışa göre bu güneş ölüler içindir ve onları ısıtır. Onlar bu güneşle
birlikte biraraya gelirler ve bu esnada ölü ailelerinin yaptıkları onları etkiler. Sözgelimi, tija merdu dağların doruklarındayken su içilmez; çünkü, ölüler susar ve su aramaya çıkarlar (Ç<lkmı1k 200 1a: 27).
-----------------
ı;ıı ·Bağl;ıyıcı t;ııırı' ve tlüğüm simgeciliği h;ıkkıııda ayrıntılı bilgi içiıı bkz. Eli ;ıcle, 1 992: 95- 141; ;ıyrıc;ı bkz. Dill ing, 1914: Piccaluga, 1 987.
--------------------
Bu i11<1ı1ç kay11ağ1111 'P;1g<111 fr<ınlılaı·ın' bir uygulamasından alıyoı· ol<ıbilir: cj.inkü, onlar günü ibadete göre üçe ayırmışlardı: Sabah Mithra'nın korum<ısı altındayken, öğleyin Apam Napat'ın, gece ise ölü ruhları t'ravaşilere tahsis edilmişti. Zerdüştilerde yılın son günü kutlanan bütün ruhlar şenliğinde, ruhların eski evlerine akşam güneşi vaktinde ( sıı11set) dönüp, Yeni Yıl gününün gün doğumuyla da terk ettiğine inanılması bu ilişkinin bir parçasıdır (Boyce 1 984: 13, 32). Sonuç olarak, Dersim Aleviliğinin özellikle Zerdüştilikle yadsınamayacak önemli bağları vardır ve bunlar zamanla günışığına çıkarılacaktır<>?>. Bu nedenle Alevilik araştırmalarında Kürt araştıııııacıların temel referans olarak özellikle Zerdüştiliğe göndeııııe yapmaları her koşulda etnosentrik koşullanmalara bağlanmamalıdır. Aksi halde bu eleştirinin kendisi de bir klişeye dönüşmekten kurtulamayacaktır. Burada temel konu bağlamında kısaca şunu söyleyebilirim ki, hem Duzgı, hem babası varsayılan mitolojik seyidin Zerdüştilikteki ölüm ve ölüm sonrasına ait inançlardan izler taşıdığını açıkça saptamış olmamız, Mithra-Duzgı dönüşümü şeklindeki temel tespitimizi daha da güçlendiııııektedir
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder