Hititler

 

Hitit İmparatorluğu . MÖ 1300.

Eti Empire azami genişleme td. MÖ 1300 (kırmızıyla belirtilmiştir. Mısır etki alanı yeşille belirtilmiştir).

Hititler

Hititler antik bölgeyi işgal Anadolu'da (olarak da bilinen Küçük Asya , günümüz Türkiye yerli bir kültür görünüşte geliştirilen öncesinde 1700 M.Ö.), Hatti (ve muhtemelen Hurri) insanlar ve bir içine kendi topraklarını genişletti imparatorluğun rakip ve Mısır'ın yerleşik ulusunu tehdit etti .

İbranice Tanakh boyunca (Hıristiyan Eski Ahit olarak da bilinir) İsrailoğullarının düşmanları ve tanrıları olarak defalarca bahsedilir. Yaratılış 10'a göre, Nuh'tan doğan Ham'ın oğlu Kenan oğlu Heth'in torunlarıydılar (Yaratılış 10: 1-6). Bu nedenle, bugün bilindikleri isim İncil'den ve Mısır'ın Amarna Mektupları'ndan geliyor ve bugün 'Hatti Krallığı' olarak tanımlanan bir "Kheta Krallığı" na (Hititlerin ülkesi olarak biliniyordu) ancak kendi belgeleri, zamanın diğerleri gibi, onlara Nesili adını veriyor.

Bölgenin Hitit kontrolü, günümüz bilim adamları tarafından iki döneme ayrılmıştır:

Eski Krallık (1700-1500 M.Ö.)

Yeni Krallık da Hitit İmparatorluğu'nun olarak bilinen (1400-1200 M.Ö.)

Tarihin bu versiyonunu kabul edenler için Orta Krallık olarak bilinen bu ikisi arasında bir fetret dönemi vardır . Bir Orta Krallığı tanıyan bilim adamları ile Yeni Krallık arasında süreksizlik olmadığı gerçeğinden kaynaklanıyor, sadece 100 yıldan daha az bir 'karanlık çağ' ve hakkında çok az şey biliniyor. Hitit İmparatorluğu'nun Kral hükümdarlığı altında zirveye ulaştı Suppiluliuma'nın I tarafından tekrarlanan saldırılar sonrasında, reddedilme sonra (c. 1344-1322 M.Ö.) ve oğlu Mursilli II (c. 1321-1295 M.Ö.) ve Deniz Halkları ve Kaşka kabile, Asurluların eline geçti.

Arkeoloji ve Dil

Bir zamanlar Hitit İmparatorluğu'nun başkenti Hattuşa'nın yerleşim yeri olan Boğasköy'de (günümüzde Boğazkale, Türkiye) kazıların başladığı MS 19. yüzyılın sonlarına kadar, İncil'den referanslar ve Mısır'dan parçalara ayrılmış belgeler dışında Hititler hakkında çok az şey biliniyordu. . Tarihçi Christopher Scarre, Hattuşa'yı şöyle tanımlamaktadır:

sarp kaleler ve gösterişli tapınaklarla kayalık araziye yayılan geniş bir kale- şehir . Sadece Anadolu'nun çoğunu değil, zaman zaman güneye, Suriye ve Levant'a kadar uzanan güçlü bir imparatorluğun merkezi haline geldi (206).

HATTUŞA ASLEN HATTİ TARAFINDAN MÖ 2500 YILINDA KURULMUŞTUR VE BU KÜLTÜRLER HİTİTLERİN TEMELİNİ OLUŞTURMUŞ OLABİLİR.

Hattuşa aslen MÖ 2500 yılında Hatti (Anadolu'nun bir aborjin kabilesi) tarafından kurulmuştur ve onların kültürü Hititlerin temelini oluşturmuş olabilir. Bu çok önemli kompleks ve onu geniş imparatorluklarıyla birlikte inşa edenler, ilk olarak 1884'te İrlandalı misyoner William Wright ve daha sonra 1906 CE'de Alman arkeolog Hugo Winckler tarafından yazıları keşfedilene kadar neredeyse bilinmeyenlerdi.

1912 yılında Winckler, "Hitit kraliyet arşivlerinden 10.000 kil tablet çıkardı" (Scarre & Fagan, 206). Geçmişini ve işlemlerini kaydettikleri bu tabletler nispeten hızlı bir şekilde deşifre edildi. Tarihçi Erdal Yavuz, deşifre sürecini bir örnekte anlatır (ancak Hitit alfabesinin anlaşılmasına katkıda bulunan başka bilim adamları , özellikle de Archibald Sayce, bunlardan sadece birini belirtmek için):

1879-1952, Viyana Üniversitesi'nde Çek profesörü olan Bedrich Hrozny, 1916'da Hitit dilini deşifre etti. Başlangıç ​​noktası, çivi yazısıyla yazılmış bir yazıttaki bir ifadeydi: Nu Ninda-An Ezzateni, Vatar-Ma Ekuteni. Hitit metinlerinde birçok Babil kelimesi yer aldığından, ipucu, `` yemek '' veya `` ekmek '' anlamına gelen Babilce `` ninda '' kelimesinden geliyordu. Hrozny kendine basit bir soru sordu: Yemekle ekmekle ne yapılır? Cevap elbette birinin onu yemesiydi. Öyleyse ezzateni kelimesi yemekle ilgili olmalıdır. O zaman ninda üzerindeki -an son eki doğrudan bir nesne için bir işaretçi olmalıdır. Elindeki bu iki öneriyle Hrozny, Hint-Avrupa dillerinin hem kelime bilgisine hem de gramerine baktı.. Yemek fiilinin Hititçe ezza'ya benzediğini belirtti - sadece İngilizce'de değil, aynı zamanda Yunanca (edein), Latince (edere) ve Almanca (essen) ve özellikle ortaçağ Almancasında (ezzan). Eğer bu doğruysa, yazıtın ikinci satırı, kolaylıkla İngilizce `` su '' veya Almanca `` wasser '' olarak tercüme edilebilen `` vatar '' kelimesiyle başladığı için pek sorun teşkil etmezdi. Hrozny tüm cümlenin “Şimdi Yediğiniz Ekmek, İçtiğiniz Su” şeklinde okunmasını önermiş ve bu tüm Hitit dili için doğru çıkmıştır. O oldu Hint-Avrupa kökenli. (1)

Ancak Hrozny'nin çalışması yayınlandıktan sonra, başlangıçta Hitit tarihini hem netleştirdi hem de kararttı. Hindistan'ın kuzeyden Aryanlar (sözde ' Aryan İstilası') olarak bilinen Hint-Avrupalılar tarafından işgal edildiğine ve bir yerlerde bu işgalcilerin indiği bir vatanın var olduğuna dair eski tarih bilginleri arasında uzun zamandır kabul edilen bir teori vardı. Hindistan'a. Winckler tarafından ortaya çıkarılan metinler bu teoriyi doğruluyor gibiydi.

O zamanlar Anadolu'da Hint-Avrupa dillerinin bilindiğine dair hiçbir kanıt olmadığından, Hindistan'ın iddia edilen işgalinin başlatıldığı aynı gizemli memleketten ve büyük olasılıkla bir tür istila olduğu varsayıldı. . Tarihçi Marc van de Mieroop bu durumu şöyle yazıyor :

Hindistan'ın kuzeyinde bir yerde Hint-Avrupa anavatanı olduğuna dair modası geçmiş bir ondokuzuncu yüzyıl fikrinin etkisi altında, bilim dünyasına büyük ilgi bir istila için kanıt bulmaya adanmıştır. Ancak bu arayış beyhudedir. Hint-Avrupa dillerini konuşanların Anadolu'da her zaman mevcut olmadığını varsaymak için hiçbir neden yok, ne de ikinci bin yılda açıkça tanımlanabilir bir grup olacaklarını söyleyemeyiz. Sadece metinsel kaynaklar bize Anadolu'da kullanılan diller hakkında bilgi verdiğinde, bazılarının Hint-Avrupa dillerini konuştuğunu, bazılarının olmadığını gözlemleyebiliriz. (119)

ESKİ HİTİT KRALLIĞI İLK KEZ HATTUŞA'NIN KUSSARA KRALLIĞI'NIN HİTİT KRALI ANİTTA TARAFINDAN MÖ 1700'DE YAĞMALANMASIYLA KANITLANIR.

Eski Krallık

Eski Hitit Krallığı (MÖ 1700-1500) ilk olarak, Hattuşa'nın MÖ 1700'de komşu Kussara krallığının Hitit Kralı Anitta tarafından yağmalanmasıyla kanıtlanır. Hattuşa, MÖ 2500'den beri Hatti'nin güçlü şehri olarak varlığını sürdürmüş ve Hititler şehri fethettikten ve bölgeye hakim olduktan çok sonra, hala 'Hatti'nin ülkesi' olarak anılıyordu. Şehir , Akkad Büyük Sargon'un (MÖ 2334-2279) ve torunu Naram-Sin'in (MÖ 2261-2224) saldırılarını püskürttü , ancak şehri yakan, lanetleyen ve yeniden inşa etmeye teşebbüs edecek herkesi lanetleyen Kral Anitta'ya düştü. o.

Yıkılmasından kısa bir süre sonra, adı 'Hattuşa'dan Bir' anlamına gelen Hattuşili I adlı başka bir Kuşşara kralı tarafından yeniden yaptırılmıştır. Hattuşili eskiden 'Kuşaralı Adam' olarak biliniyor gibi göründüğü için, bazı bilim adamları, Hattuşa'nın Kussara üzerindeki yeni öneminin sembolik bir ifadesi olarak şehri yeniden inşa ettikten sonra yeni adını aldığını iddia ediyor (gerçi bu iddia, diğer akademisyenler tarafından sorgulanır). Birincil delil yetersizliğinden dolayı adı ne zaman aldığı veya neden aldığı belirlenemese de Hitit krallığını Hattuşili'nin ben kurduğu açıktır.

Eski belgeye göre Telepinu Fermanı (MÖ 16. yüzyıl) Hattuşili, geniş bir bölgeyi fetheden büyük bir savaşçıydı. Ferman'daki saltanatının bir anlatımı kısmen şu şekildedir:

Daha sonra Hattuşili kral oldu ve oğulları, kardeşleri, kayınları, aile üyeleri ve birlikleri birleşti. Seferde nereye giderse gitsin düşman topraklarını zorla kontrol ediyordu. Ardı ardına toprakları yok etti, güçlerini elinden aldı ve onları denizin sınırları yaptı. Ancak seferden döndüğünde, oğullarının her biri bir yere bir ülkeye gitti ve elinde büyük şehirler zenginleşti. Ancak daha sonra şehzadelerin hizmetçileri yozlaşınca malları yemeye başladılar, sürekli efendilerine karşı komplo kurdular ve kanlarını dökmeye başladılar. (Van de Mieroop, 120)

Bu pasaj, Hattuşili'nin geniş ailesinin desteğiyle birleşik bir krallık kurduğu, ancak başarıldığında oğullarının sorumlu olduğu bölgelerin kaynaklarını kullanarak ona isyan ettiği şeklinde yorumlanır. "Prensesin hizmetkârlarına" yapılan atıf, ya Hattuşili'nin oğulları ya da meşru yönetimine karşı çıkan oğullarının bakanları ve danışmanları olarak yorumlanmıştır. Oğulların suikasta kurban gitmiş veya isyan ajanları olup olmadıklarından, ardarda bahsedilmiyor.

Hattuşili, ölüm döşeğinde varis olarak torunu Mursilli'yi seçti. Van de Mieroop şöyle yazar: "Yeni kralın saltanatı çok az biliniyor, ancak özlü kaynaklar son derece önemli iki eylemden bahsediyor: Halep ve Babil'in yıkımı . Ancak askeri operasyonlarını bir işgal takip etmedi" (121). Mursilli, büyükbabasının aksine, diğer krallıklara yalnızca ganimet elde etmek için, topraklarını ve kaynaklarını kendi krallığına eklememek için baskınlar düzenledi. Telepinu Fermanı hükümdarlığını kaydeder:

Mursilli, Hattuşa'da kral olduğunda oğulları, kardeşleri, kayınpederleri, aile fertleri ve birlikleri birleşti. Düşman topraklarını zorla kontrol etti, güçlerini elinden aldı ve onları denizin sınırları yaptı. Halep şehrine gitti, Halep'i yerle bir etti, tehcir edilenleri Halep'ten ve mallarını Hattuşa'ya götürdü. Daha sonra Babil'e gitti ve Babil'i yok etti. Sürgün edilenleri Babil'den ve eşyalarını Hattuşa'ya götürdü. Hantili bakıcıydı ve Mursilli'nin kız kardeşi Harapshili'nin karısı vardı. Zidanta, Hantili'ye çaldı ve kötü bir iş yaptılar: Mursilli'yi öldürdüler ve kanını akıttılar. (Van de Mieroop, 120)

Hantili, Mursilli'nin kayınbiraderiydi . Zidanta, Hantili'nin damadıydı. Mursilli'ye suikast düzenlemek ve başarılı oldukları tahtı almak için komplo kurdular. Hantili daha sonra yaklaşık 30 yıl boyunca kral olarak hüküm sürdü (MÖ 1526-1496) ancak o dönemde çok az şey başardı. Hantili'nin krallığın tadını çıkarırken başka bir şey yapmasını izlemekten bıkan Zidanta, ona suikast düzenledi ve mirasçılarını öldürdü. Zidanta daha sonra Hantili'den sonra kral oldu ve oğlu Ammuna tarafından öldürülene kadar on eşit derecede olaysız yıl hüküm sürdü. Ammuna 20 yıl boyunca hüküm sürdü (MÖ 1486-1466) ve bu süre zarfında, öncüllerinden daha kötü bir kral olduğunu kanıtladı.

HATTUŞİLİ'NİN YARATTIĞI GENİŞ KRALLIK, GİDEREK DAHA FAZLA BÖLGE MERKEZİ BİR YÖNETİME KARŞI İSYAN ETTİKÇE PARÇALANDI.

Hattuşili'nin yarattığı devasa krallık, gittikçe daha fazla bölgenin merkezi bir kurala karşı ayaklanmasıyla parçalandı ve Ammuna, isyanı durdurmak veya bölgeleri herhangi bir şekilde yatıştırmak için hiçbir şey yapmadı. Ammuna, görünüşe göre, doğal nedenlerle öldü ve yerini, tahta geçmek için Ammuna'nın en büyük iki meşru oğluna suikast düzenleyen daha küçük bir eş olan Huzziya'nın (Huzziya I olarak bilinir) oğlu geçti.

Huzziya, MÖ 1460'da Ammuna'nın Telepinu adlı küçük bir oğlu (veya damadı) tarafından onu krallıktan sürgüne gönderene kadar (daha sonra öldürüldü) beş yıl boyunca kötü bir şekilde hüküm sürdü. Telepinu, krallığı eski ihtişamına kavuşturmak için elinden geleni yaptı, ancak bu noktaya kadar yapılacak çok az şey vardı. En çok Hititlerin tarihini ve geçmiş ihtişamını kaydeden ve krallığın zamanında geldiği üzücü duruma ağıtlayan Telepinu Fermanı ile ünlüdür . Telepinu, Eski Krallığın son kralıydı ve onun fermanından sonra Hitit tarihi, hakkında çok az şey bilindiği bir 'karanlık çağ'a giriyor.

Hititlerin gerçek günlük yaşamı ve kültürü de aynı derecede gizemlidir, çünkü çözülen yazıtlar esas olarak krallar ve onların seferleriyle ilgilidir. Hititlerin Akad alfabesi kullanarak ancak kendi Hint-Avrupa dillerinde yazdıkları bilinmektedir (ki bu tabletlerin deşifre edilmesini çok zorlaştıran, Akad bilginlerinin kelimeleri okuyup anlayamadıkları için) ve belgeleri imzalamak için silindir mühürleri kullandıkları bilinmektedir. ve Mezopotamya'da insanların yaptığı gibi mülkiyeti işaretlemek , bazı bilim adamlarına iki kültür arasında açık bir bağlantı olduğunu öne sürüyor.

Bununla birlikte, aynı zamanda Akad, çağın ortak diliydi ve Sümer (güney Mezopotamya) , Hatti ile ticaret yoluyla uzun süredir temas halindeydi ve bu nedenle Mezopotamya kültürünün Hatti'yi etkilemiş olması daha muhtemel görünüyor. Hititler ve Hititler fetih yoluyla Hattiye kültürünü benimsemişlerdir . Hitit yaşamı ve kültürünün gün ışığına çıkan bu ayrıntıları, Hatti'ninkinden küçük farklılıklar gibi görünmektedir. İki halk arasındaki ilişkinin kesin doğası, birincil kaynakların eksikliği ve belirtildiği gibi belgelerin halkın hikayesinden ziyade yöneticilerin faaliyetlerine odaklanması nedeniyle belirsizliğini koruyor.

Yeni Krallık

Hitit tarihi, Hitit İmparatorluğu olarak da bilinen sözde Yeni Krallık (MÖ 1400-1200) ile devam eder. Kendisinden önce Hitit kralları (I. Tudhaliya ve II. Tudhaliya gibi) olmasına rağmen, bu tarih gerçekten de tahta geçen Kral Şuppiluliuma ile başlar . MÖ 1344. Tarihçi Erdal Yavuz şöyle yazıyor:

Hitit kralı Suppiluliuma, M.Ö. 14. yüzyılda Orta Doğu tarihine hakim oldu, ancak saltanatının tarihleri ​​söz konusu. Başlangıçta 1380 civarında tahta çıktığı ve yaklaşık kırk yıldır hüküm sürdüğü düşünülüyordu. Şuppiluliuma, saltanatının ilk yıllarında Hitit vatanını sağlamlaştırdı ve Hattuşaş'ın savunmasını geliştirdi. 120 hektardan fazla bir alanı çevreleyen büyük ölçüde genişleyen şehir surları inşa edildi. Hitit İmparatorluğu güneydoğuya doğru genişlemeye başladı ve kuzey Suriye şehirlerinin çoğu [Şuppiluliuma'nın yönetimine] boyun eğdi. (3)

Suppiluliuma'nın hükümdarlığı döneminde, geniş Mittani krallığı bir Hitit vassal devletine indirgenmiş ve Byblos gibi önemli liman şehirleri de dahil olmak üzere verimli Levant bölgesi Mısırlılardan alınmıştır. Firavunlara Şuppiluliuma'nın Mektuplar Amenhotep III ve halefi Akhenaten'a korunur Amarna onlarla yapmak zorunda tek arasında Mektupları Mitanni . Mısır eskiden Mittani'nin güçlü bir müttefikiydi ve III. Amenhotep'in Mittani Kralı Tushratta'ya desteğinin geri çekilmesi I. Şuppiluliuma'yı bölgede istediği gibi yapmakta serbest bıraktı.

Şuppiluliuma geçenlerde Suriye bölgesini fethetmiş ve Mitanni tahtına bir rakibe olan desteğini açıkça belirtmiştim; Hitit ordusunun gücünden korkan Mısır, daha sonra Tushratta'nın desteğini geri çekti. Akhenaten hükümdarlığı döneminde, Suppiluliuma Mısır'dan krallıkları ve vasal devletleri, örneğin Byblos'u, çok az çabayla alarak, imparatorluğunu genişletmeye devam ettim. Akhenaten'in ölümünün ardından oğlu Tutankhamun Mısır tahtını aldı ve general Horemheb'i Hititlere karşı yükselişini durdurmak için gönderdi ; Ancak bu seferler büyük ölçüde başarısız oldu çünkü Mısır ordusu geriledikçe Hitit ordusu daha da güçlendi .

Tutankhamun MÖ 1327'de aniden öldüğünde, dul kraliçesi Ankhsenamun , Şuppiluliuma'ya oğullarından birini evlenmesi için göndermesini istedi, çünkü o bir hizmetçiyle evlenmeye dayanamadığı, tek başına yönetemediği ve üstlenecek oğlu olmadığı için taht. Bu, bir Mısır kraliçesinin eşi görülmemiş bir isteğiydi ve mesajın meşru olduğundan emin olduktan sonra, Şuppiluliuma oğlu Zananza'yı onunla evlenip firavun olması için Mısır'a gönderdim . Zananza, bir yabancının Mısır'da hüküm sürmesini önlemek için öldürüldüğü için (büyük olasılıkla Mısırlı general Horemheb veya vezir Ay tarafından) Mısır sınırlarına asla ulaşmadı. Suppiluliuma, oğlunun öldürülmesinin ardından askeri kampanyalarını daha da doğrudan Mısır'a yönelttim ve Levant'ın geri kalanını fethettim.

I. Şuppiluliuma ölen veba 1322 M.Ö. coğrafyaya yayılmıştır. Fetihlerinden köle olarak getirdiği Mısır esirlerinin vebayı kendileriyle Hattuşaş'a taşıdıkları düşünülmektedir. Şuppiluliuma I, vebadan ölen oğlu II. Arnuwanda'ya geçti ve yerine küçük kardeşi Mursilli II geçti. II. Arnuwanda, I. Şuppiluliuma tarafından şahsen taht için yetiştirilmişken, II. Mursilli'nin çok az tecrübesi vardı ve bir çocuktan fazlası olarak görülmüyordu. MÖ 1321'de tahta çıktığında çevredeki bölgelerin krallarından hiçbiri genç hükümdarı ciddiye almadı, ancak yakında bulacakları gibi, bu bir hataydı.

MUWATALLİ'NİN II (1295-1272 M.Ö.) BAKAN EN ÜNLÜ RAMESSES DE MISIR YÜKSEK, SAVAŞI ARASINDA KADEŞ .

Mursilli II, babasından kimsenin sandığından daha fazlasını öğrenmiş ve kısa süre içinde uzun süredir sorun olan kabileleri (Kaska gibi) fethetmeye başlamıştı. Önce Hitit İmparatorluğu'nun sınırlarını güvence altına aldı, sonra genişletti. 25 yıllık bir saltanat süresinden sonra öldü ve tahtı, en çok Kadeş Savaşı'nda Mısır'ın 19. Hanedanı Büyük Ramesses ile yüzleşmesiyle ünlü olan oğlu II.Muwatalli II'ye (MÖ 1295-1272) bıraktı.

Sadece beş yıl hükümdarlık yapan oğlu III. Mursilli'nin yerine II.Müvatalli'nin yerine, Hititler ile Türkiye arasındaki dünyanın ilk barış antlaşması Kadeş Antlaşması'na katılımıyla tanınan II. MÖ 1258'de Mısırlılar.

M.Ö. 1237'de III.Hatusilli öldü ve kural oğlu IV.Tudhaliya'ya geçti. Bu sıralarda Asurlular güçlerini artırıyorlardı ve MÖ 1230'da, eskiden Mitanni'ye ait olan bölgenin kontrolü için Hititlerin egemenliğine meydan okudular. Nihriya Muharebesi'nde c. MÖ 1245'te IV. Tuhaliya güçleri Asur ordusuna yenildi ve bu Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünü başlattı. Yavuz şöyle yazıyor:

'Deniz Halkları' olarak bilinen [kökeni bilinmeyen bir halktan] gelen bir dizi saldırı, MÖ 1200 civarında Hitit Devleti de dahil olmak üzere Küçük Asya'nın çoğunu tahrip etti ve bundan sonra Hititler bir daha asla devletlerini geri alamadılar (4 ).

Hitit İmparatorluğunun son kralı, Hitit filosunun Kıbrıslılara karşı galip geldiği MÖ 1210'da kaydedilen tarihte ilk deniz savaşındaki rolü ile ünlü olan 2. Şuppiluliuma idi. Yine de zafer, Şuppiluliuma II'nin saltanatının kuraldan ziyade istisnasıydı ve Asurluların artan gücü, Deniz Kavimleri ve yeniden yükselen Kaska kabilesi tarafından tekrar tekrar yapılan baskınlarla birleştiğinde, İmparatorluk dağılıncaya kadar. Hattuşa, MÖ 1190'da Kaskalar tarafından yağmalandı ve yakıldı. Suppiluliuma II'nin bu nişan sırasında öldüğü düşünülüyor. Christopher Scarre şöyle yazıyor:

Hitit gücünün zirvesi, orduları Levant'ın kontrolü için Mısır ve Mitanni ile rekabet ettiğinde Kral 1. Şuppiluliuma'nın yönetimi altına girdi [ve] Hitit imparatorluğu, Toros Dağları'nın güneyinde çözülerek güçlü Yeni Hitit şehir devletlerine dönüştü. MÖ dokuzuncu yüzyılda Asur imparatorluğuna girdi (215).

Asurlular Hitit imparatorluğundan kullanamadıkları her şeyi yıkarak bölgeye kendi kültür ve değerleriyle damga vurmuşlardır. Bölge, MÖ 630 yılına kadar "Hatti'nin ülkesi" olarak biliniyordu, ancak o zamana kadar halk Hatti'yi veya Hitit krallarını ve onların başarılarını artık hatırlamıyorlardı,mes.

Öne çıkan resim:Haritalar Mö 1600 ile mö 1350

Kaynakça

Anadolu Medeniyetleri - Erdal Yavuz Erişim Tarihi 24 Ocak 2017.

Bunson, M. Encyclopedia of Ancient Egypt. Grammercy Books, 1991.

Scarre, C. & Fagan, BM Ancient Civilizations. Pearson, 2008.

Van De Mieroop, M. A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323 BC, 2. Baskı. Blackwell Publishing, 2007.

Anglim, S. vd. al. Antik Dünyanın Dövüş Teknikleri 3000 MÖ - 500CE. Amber Books, 2013.

Bauer, SW Eski Dünya Tarihi. WW Norton & Company, 2007.

Kriwaczek, P. Babylon: Mezopotamya ve Medeniyetin Doğuşu. St. Martin's Griffin, 2012.

Wilkinson, T. Eski Mısır'ın Yükselişi ve Düşüşü. Random House, 2013.